کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها؛ نماینده‌های فرهنگی مشهد 
علی باقرزاده بقای ادب، فرهنگ و علم بود 
مستشارالملک واقف بزرگ عصر ناصری
حاج میرزا محمدرضا مستوفی‌سبزواری که همگان او را به مستشارالملک می‌شناسند از بزرگ‌ترین واقفان حرم امام رضا(ع) است.
بیش از ۶۰ وقف مختلف دارد و به‌عنوان یکی از واقفان بزرگ آستان‌قدس رضوی شناخته و یاد می‌شود. از درباریان زمان قاجار بود و خطاب «جنابی» را از ناصرالدین‌شاه گرفت.
حاج میرزا محمدرضا مستوفی‌سبزواری که همگان او را با لقبش یعنی مستشارالملک می‌شناسند، از پیشکاران و وزیران درباری بود که در سبزوار متولد شد.
حوض‌انبار چهل‌پایه، مدرسه مستشاریه، در ورودی صحن عتیق و خیلی موارد باارزش دیگر در حرم از جمله موقوفات او به شمار می‌روند. گوشه‌هایی از این موقوفات را در این گزارش مرور می‌کنیم.
خان‌زاده سبزواری
میرزا محمدرضا مستوفی فرزند محمدابراهیم اهل سبزوار بود. نسبش برمی‌گردد به هرات که از جمله ۴ شهر بزرگ خراسان آن روز‌ها بود. اجدادش خان بودند و او در سال ۱۲۵۶ هجری‌قمری در سبزوار متولد شد. ۱۷ ساله بود که ازدواج کرد و به‌همراه همسرش به مشهد آمد.
هوش سرشاری داشت و در بین درباریان و اشراف شناخته شده بود. به همین دلیل در سال ۱۲۷۳ هجری‌قمری سررشته‌داری کل مالیات خراسان (ریاست حسابداری دارایی) به او محول شد.
در مدت کوتاه سه‌ساله در سال ۱۲۷۶ هجری‌قمری رسما به سمت ریاست دفتر (پیشکار دارایی) منصوب شد و بعد از ۱۰ سال که حمزه‌میرزا حشمت‌الدوله برای سومین‌بار حکمران خراسان شد، به وزارت و پیشکاری (معاونت) او رسید.
مؤتمن‌السلطنه
در سال‌هایی که معاون حمزه‌میرزا حشمت‌الدوله بود، به او لقب «مستشار‌الدوله» دادند، اما بعد از مدتی در سال ۱۲۸۴ ه. ق لقبش به «مستشارالملک» تبدیل شد.
سال ۱۳۰۰ ه. ق که ناصرالدین شاه برای دومین‌بار به مشهد آمد، لقب «مؤتمن‌السلطنه» را به او داد و چندین سال بعد پیشکار مالیه یا همان وزیر مملکت خراسان شد.
وزیر دارالشورای کبری
می‌گویند ناصرالدین شاه از مستشارالملک بسیار خوشش آمده بود و به همین دلیل در بازگشت او را با خود به تهران برد. پس از مدتی که مستشارالملک در تهران سکونت داشت، جزو وزرای دارالشورای کبری شد.
عنوانی که شاه به او در دارالشوری داده بود، بسیار درخور توجه بود، اما مستشارالملک بعد از مدتی با حفظ سمت وزارت در این شورا به مشهد و به سمت قبلی خود بازگشت.
شایعه و طرد شدن مستشارالملک
جوانی و درخور توجه بودن مستشارالملک، تهرانیان را برآشفت و برایش دسیسه کردند. شایعه و دسیسه‌چینی برای مستشار، زمانی رخ داد که میرزا عبدالوهاب‌خان آصف‌الدوله شیرازی در سال ۱۳۰۱ قمری به سمت استانداری خراسان و تولیت آستان‌قدس رضوی تعیین شد.
چون نظر خوبی به مؤتمن‌السلطنه نداشت، میرزا شفیع‌خان گرگانی را با لقب مستشار‌الملکی به سمت وزارت خراسان گمارد و مستشارالملک را برکنار کرد.
مستشار به تهران رفت و بحث صدراتش در دربار مطرح شد، اما رقبای او برای اینکه به او لطمه بزنند، شایعه کردند که برادر بزرگش میرزاعلیرضا به تبلیغ ملاحسین بشرویه و خودش بنا به تبلیغ ملامحمدصادق مقدس خراسانی، بابی شده و جزو پیروان علی محمد باب است.
همین شایعه باعث طرد و منفورشدن مستشارالملک در بین مردم و درباریان شد، اما در نهایت او با حفظ سمتش در دارالشورای کبری، به حکومت کاشان انتخاب شد.
پس از ۲ سال در سال ۱۳۰۴ قمری که محمدتقی میرزا رکن‌الدوله برادر صلبی ناصرالدین شاه، بار دیگر والی خراسان و متولی آستان‌قدس شد، مؤتمن‌السلطنه به عنوان مستشارالملک به سمت پیشکاری منصوب شد و دوباره به خراسان بازگشت.
۳۱ سال خدمت بی‌دریغ
سرانجام مستشارالملک در ماه ربیع‌الثانی سال ۱۳۰۸ قمری بعد از تحمل چند سال بیماری درگذشت و در حرم مطهر حضرت رضا (ع) در مقبره خاص خود در دارالسیاده به خاک سپرده شد.
موقوفات مستشارالملک
همان‌طور که اشاره شد، موقوفات مستشارالملک، این درباری خیر جزو بزرگ‌ترین موقوفات قاجاری آستان‌قدس رضوی بعد از موقوفات عتیقی شناخته می‌شود و به شمار می‌رود. طبق آمار موقوفاتش به ۷۰ می‌رسد و که بیشتر در زمینه دینی است.
وقف برای کتب دینی
بیشترین وقفیات مستشار در زمینه دینی است. وقف در امور چاپ، صحافی و خرید کتب دینی از جمله وقفیات اوست که این روز‌ها از محل این وقف اقدامات بسیار ارزنده‌ای در زمینه صحافی و نگهداری کتب دینی و نفیس می‌شود.
مدرسه علمیه مستشاریه
مستشارالملک ۲۲ فرزند داشت که فقط یکی از پسرانش (شیخ مرتضی) به تحصیل علوم اسلامی پرداخت. علاقه‌اش به علوم دینی و پسرش که در راه علم بسیار کوشش می‌کرد، او را بر آن داشت که مدرسه قدیمی ملاتاج را که در زمان نادرشاه در محدوده صحن عتیق بنا شده بود، مرمت و بازسازی اساسی کند.
موقوفات این مدرسه بسیار زیاد است و طبق اسناد وقف، مستشارالملک ۵۰ من گندم و ۴۰ من جو برای هر طلبه مستمری در نظر گرفت. همچنین ۳ دانگ مزرعه کلمی واقع در تربت‌جام و چند باب مغازه داشت که درآمد حاصل از موقوفات جهت روشنایی، تعمیرات و شهریه طلبه‌ها و حقوق متولی به مصرف می‌رسید.
درآمد املاک و دکان‌هایی در نزدیکی حرم مطهر را هم برای خرجی این مدرسه وقف کرد. تولیت مدرسه بعد از بنیان‌گذارش به پسر مستشارالملک، شیخ مرتضی سپرده شد و بعد از او علی‌خان گرایلی از نوادگان دختری شیخ مرتضی سال‌ها تولیت مدرسه را تا هنگام تخریب کامل آن بر عهده داشت. این مدرسه پس از تجدید بنا، طلبه‌های ترک‌زبان قفقازی را برای تحصیل علوم اسلامی و البته سکونت می‌پذیرفت.
درِ چوبی سفارشی حرم مطهر رضوی
یکی از در‌های چوبی حرم مطهر ساخت هندوستان است که نیم‌قرن پیش به بارگاه نور و نیاز، اهدا شد. این در با تکنیک منبت و معرق‌کاری ساخته شده و سفارش‌دهنده آن مستشارالملک بوده است.
ین در چوبی منبت و معرق‌کاری‌شده دارای نقوش گیاهی منبت برجسته، نقوش تزئینی معرق تخت و نقوش حیوانی منبت برجسته شامل اژدها، مار و سر فیل است که متناسب با فرهنگ آن زمان هندوستان بوده.
دو لت با تزئینات گیاهی و هندسی معرق تخت و دماغه‌ای با تزئینات گیاهی و حیوانی منبت برجسته دارد. محل نصب قبلی این در، ورودی مدرسه مستشاریه در صحن عتیق بوده است.
وقف آب
تأمین آب شرب برای مردم قدیم بسیار مهم بود؛ به‌طوری که حوض‌انبار‌ها و آب‌انبار‌های زیادی توسط واقفان در زمان‌های مختلف وقف شده است. یکی از واقفان بزرگ آب، مستشارالملک است.
او با وقف اموالش با نیت تأمین آب برای سقاخانه، بزرگ‌ترین وقفش را در زمینه آب انجام داد. حوض چهل‌پایه یا چهل‌زینه یکی دیگر از موقوفات مستشارالملک در زمینه تأمین آب است. مستشار این حوض را که معماری بسیار خاصی دارد، در اواخر زندگی‌اش احداث کرد و یکی از حوض‌انبار‌های بسیار مهم برای تأمین آب مردم مشهد قدیم بود.
* این گزارش پنجشنبه ۱۶ اسفند ۱۳۹۷ در شماره ۳۱۸ شهرارا محله منطقه ثامن چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
